Beriyanin Tungish Biraq Beymalim Qilmisi Jane Shoqay
Kenestik tariyhnamaga miylliyondagan caziqsiz adamnin qanin suvday tokken ayavsiz NKVD bastigi dep otken Lavrentiy Beriyanin buginge deyin beymalim bolip kelgen bir qilmisin aniqtadiq. Beriya 21 shilde 1922 kuni Tbiliside Turkiyanin buringi miyniystiri Jamal Pashanin oltiriluvin uyimdastirganin songi kezderi cariqqa shiqqan derekterge qarap ayta alamiz. Ol derekter Osman Patshaliginin belgili memleket qayratkeri Jamal Pashanin oltiriluvin, armiyandar emes, Chekanin iske asirganin korsetuvde. Chekanin bul qilmisin algash ashqan Mustafa Shoqay bolgan.
Osi qastandiq areketin Turikterden kek aluvshi armiyandardin casagani kuni keshege deyin aytilip keldi. Oytkeni, I. Duniyecuzilik sogis kezinde, atap aytqanda, 1915 cili Turik ukimeti, shigis Anatoliyada turik avildarina shabuvil casap cuz mindagan adamdi qirgindagan armiyandardi qavipsizdendiruv barisinda, olardi Irak cane Siyriyaga cappay koshiruv turali qarar qabildagan-di. Osi koshiruv kezinde 600 minday armiyan avruvdan, asharshiliqtan cane kek aluvshi turik avildarinin shabuvildarinan qaza tapqan edi.
Mine osi uvaqiygani armiyandar keyin genosiyt dep atap ketti. Shintuvaytinda muni Giytlerdin Evreylerge casagan genosiyti siyaqti genosiyt dep eseptevge aste bolmaydi. Oytkeni, genosiyt, bir sozben aytqanda, caziqtan caziqsiz bir haliqti tek belgili bir etniykaliq topqa catqani ushin qirgindav bolip tabiladi. Al armiyandar bolsa, 1915 cili Turikter batista Uli Briytaniya, Frantsiya, Iytaliya siyaqti cavlarmen sogisip catqanda, cav cagadan alganda, bori etekten aladi degendey, shigista turik avildarina shabuvildap ozderinin ulttiq memleketterin quruv maqsatinda cuz mindagan turikti qirgindagan edi. Bugan qarsi shara koruv, haliqti qirgindan qorgav ariyne genosiytke catpaydi. Ogan, bir ukimettin elin cane cerin qorgav barisindagi askeriy sharasi dep qarav kerek. Negizinde, turik ukimeti olardin birde birin oltiruvdi de oylagan coq. Tek koshiruvdi gana oylastirdi. Biraq okinishke oray, cuz mindagan adamnin qoparila koshiriluvi bir qatar ayanishti uvaqiygalardi da birge ala kelgeni shindiq.
Mine osi qaygili koshiruv uvaqiygasi Osman memleketin Iyttihat Terakki partiyasi basqarip turgan kezde payda boldi. Osi partiyanin basshilari Anuvar Pasha, Talgat Pasha cane Jamal Pasha bolatin. Duniyecuzilik sogis bitip Osman memleketi qiyin cagdayga tuskennen keyin atalgan Pashalar /Pasha, Osman memleketinde general dengeyinde askeriy shen/ Turkiyadan qaship ketti. Talgat Pasha Germaniyani, Anuvar Pasha men Jemal Pasha Kenes Odagin panaladi. Talgat Pashani 1921 cili Berliynde bir armiyan terroriyst oltirip ketti. Ol terroriyst qolga tusip sottaldi. Anuvar Pasha 1922 tamiz ayinda Turkistanda Basmashilarmen birigip sogisip curgende, kenestik askerler qolinan qaza tapti. Jamal Pasha, avganiystan men Kenes Odagi arasinda danekerlikke curdi. Eki el arasinda bir dostiq kelisimine qol qoyiluvina murindiq boldi. Jamal Pashanin maqsati Kenestik ukimettin qoldavin ala otirip avganiystan men Undistandagi musilmandardi sol aymaqtagi agilshin biyligine qarsi kuresuv edi. Solay etuv arqili, agilshin armiyasinin Ataturiktin cetekshiligindegi ult azattiq kuresine degen qisimin azaytuv bolatin. Biraq keyin Kenes Odaginin Uli Briytaniya turali sayasati ozgerdi. Eki el savda salasinda birgestesuv turasinda bir kelisimge qol qoydi. Agilshindar munin qarimtasinda, Maskevdin Undistan aymaginda ozine qarsi koterilisterge qoldav korsetpevin qamtamasiz etti. Soytip Jamal Pashanin is-areketteri, Maskev ukimetinin sayasatina qayshi keletin boldi.
Ekinshi caqtan, bastapqida Maskevdin baqilavinda curgen Anuvar Pasha, 1921 cildin ayaginan bastap oz betinshe arekettene bastagan edi. Ol Turkistanga otip ondagi Basmashilarga cetekshilik etti. Basmashilardin askeriy salada bir qatar tabistarga qol cetkize bastavina sebep boldi. Osi orayda, Maskev, Jamal Pashanin da Anuvar Pashaga qosilip Basmashi areketinin odan ari kusheytuvinen alandadi. Oytkeni Jamal Pashanin irgedegi avganiystandagi iqpali zor edi. Sondiqtan onin sol elden askeriy komek aluvi mumkin edi.
Mine osi cagdaylardan Jamal Pashanin kozin qurtuv Maskev ushin qacet boldi. Biraq muni eshkimge sezdirmesten istev qacet edi. Oytkeni Jamal Pashanin Maskev tarapinan kope kornev oltiriluvi, Kenes Odaginin Turkiya, tipti avganiystan men dostiq negizindegi baylanistarina kesirin tiygizuvi abden mumkin edi. Mine sondiqtan Jamal Pasha Maskevden Ankaraga bara catqan colda Tbiliside Chekanin qastandiq areketi natiycesinde bul duniyeden qaytti. Kenestik aqparat quraldari, sol kezde, munin armiyan Dashnaksuvtyun terroriysterinin qilmisi dep habar taratti. Bul habar, kudik tuvgizgan coq. Oytkeni 1921 cili Berliynde Talgat Pashani oltirgen armiyandardin 1922 cili Tbiliside Jamal Pashani da oltirip ketuvi qiysindi edi. Jamal Pashani armiyandar emes Cheka oltirgeni cayinda qolimizda eki derek barshiliq. Biraq, Jamal Pashani armiyandardin oltirgeni turali kuni buginge deyin eshqanday derek coq.
Qastandiq areketinen keyin 30-day armiyan Tbiliside tutqindalsa da, bulardin eshbirevi sotqa tartilgan coq. Cheka olarga oz betinshe shara qoldandi. Keybirevin bosatip ciberdi, al key birevin qilmisker dep Solovkiy lagerlerine aydadi. Qazir Jamal Pashani armiyandar oltirdi degen zerttevlerde qastandiq casavshinin ati coni turali bir avizdiliq bayqalmaydi. Birevler Petros Ter Pogosyan men Artashes Griygoryan oltirdi dese, basqa birevler Stepan Dcagiykiyan, Bedros Der Bogasiyan men Ardashes Kevorkyan oltirdi devde. Al ushinshi birevler bolsa, Kerekiyn Lalayan men Sergo Vartaryandi qilmisker dep alga tartuvda. Qilmisker turali sot curgizilmegendikten Jamal Pashani oltiruvshiler turali osilay arqiyli pikir aytiluvi tabiygi narse. Osi vaqiyga turali sot curgizilmevinin ozi munin Chekanin qilmisi ekeni cayinda sir shertedi.
Al endi qoldagi eki derek turali aytar bolsaq, onin birinshisi, E.V.Dumbadzenin 1930 cili Paricde oris tilinde shiqqan kitabi. Ol, “Na slujbe Cheka i Kominterna” dep ataladi. Bul kitap turali algashqi derekterdi, qazaqtin bir tuvar sayasiy qayratkeri Shoqaydin Yash Turkistan curnalinan kezdestirdik. Shoqay, 1931 cili Yash Turkistanga shiqqan bir maqalasin Jamal Pashanin oltiriluvine arnapti. Shoqay, maqalasinda, oliminen bir eki ay burin, atap aytqanda 1922 cili koktemde Jamal Pashamen Berlinde kezdeskenin aytadi. Ol sol kezdesuvde, Pashanin Tbilisige baruv oyin estigende, “ol qalaga barmaniz, barsaniz kenestik cendetter sizdi oltirip qilmisti armiyandarga caba saladi” dep eskertuv casaydi. Jamal Pasha oni elemeydi. Jamal Pasha sol kezde, Shoqaydin alisti bolcap kore alatin strategiyaliq kabiletine degen osi senimsizdiginin saldarinan omirden mezgilsiz qoshtasatinin bilgen coq.
Shoqay, bir neshe cil boyi, Jamal Pashani armiyandardin oltirgeni turali aqparatqa senbey curdi. Biraq oyin Dumbadzenin kitabin korgenshe, nemese qolda naqti derek bolmastan bul kudigin sirtqa shigargan coq. Bul arada Shoqay turali minani ayta ketken con, Shoqay dereksiz eshqashan pikir aytpaytin shinshil oyshil bolatin. Bul vaqiygada da osini ayqin korip otirmiz. Ol Dumbadzenin Jamal Pashani Chekanin oltirgeni turali ashekerelevin oqigannan keyin, basqa bir sozben aytqanda, oz pikirine dalel tapqannan keyin gana, Jamal Pashani Chekanin oltirgeni turali pikirin Yash Turkistan betinde ashiq ortaga saldi.
Shoqaydin sol maqalasinan habardar bolgan Dumbadzenin kitabinin sonina tustim. Munda eki maqsatim bar edi. Birinshiden Turik tariyhnamasinda beymalim osi kitapta Jamal Pasha turali cazilgandarmen tanisuv, keyin, kerek bolsa, gilmiy aynalimga tusiruv. Ekinshiden, tariyhshi bolgandiqtan ar narsege kudikpen qarav adetimiz barshiliq. Bul maselede Shoqay ras aytip otir ma? Dumbadzenin estelikterinde Jamal Pashani Cheka oltirgeni naqti aytilgan ba? Degen suraqtardin cavabin tabuv ushin sol kitap kerek boldi. 2000 cili Pariycge Shoqay zerttevleri ushin barganimda, frantsuz ulttiq kitaphanasinan bastap belgili kitaphanalardin barliginda izdestirdim, biraq Dumbadzenin kitabi tabilmadi. Turkiyaga qaytqannan son, internet arqili izdenisimdi calgastirdim. Alemnin turli kitaphanalarinda izdedim. Aqirinda, AQS-da ol kitap tabildi.
Dumbadze kitabinda, osi qastandiq areketin Maskevdin nusqavi boyinsha Gruvziya Chekasinin istegenin egcey tegceyli bayandavda. Biz kitaptin osi bolimin oris tilinden toliqtay avdarip Turkiyanin ken taraytin “Tarih ve Dusunce” / Tariyh cane oy/ curnalinin Mamir saninda cariyaladiq. Sol kitapta aytilganinday, Chekanin Jamal Pashani atqizgan cendeti de armiyan tekti emes eken. Ol, Bolshevik tonkerisinen burin ataqti bandiyt bolgan cane mergendigimen ati shiqqan Gruvzin tekti Sergo Lobadze. Ekinshi derek bolsa, Azerbaycan KGB arhivinen tabildi. Azerbaycan Memlekettik Universiytetinin professori Musa Qasimov osi arhivte cumis istep Jamal Pashanin oltiriluvine baylanisti bir qatar derekterge qol cetkizgen. Onin osi oraydagi maqalasinda aytqandari Dumbadzenin cazgandarin toliq rastavda.
Osi eki derekte de Beriyanin ati atalmavda. Dumbadzenin kitabinda atalmavi zandi. Oytkeni, kitap 1930 cili cariq korgen. Al ogan deyin Beriyanin atagi shiqpay turgan kezi. Onin at atagi, ozderinizge beligili bolganinday,1930 cildardan keyin shiga bastaydi. Al 1922 cilgi Gruvzin Chekasinda kimder boldi eken dep zerttegen kezde, Beriyanin atin kezdestirdim. Tipti bir armiyandiq derekte de Beriyanin qastandiq areketinen keyin “bul areket dashnaksuvtyun terroriysterinin cumisi” dep aytqani keltiriluvde. Bizdin oyimizsha, keyin Leon Trochkiy cane Sergey Kiyrov sekildi Stalinnin qarsilasi kenestik cetekshilerge casalgan qastandiq areketterin uyimdastirgani aytilgan Beriya, munday sayasiy cetekshilerge bagittalgan algashqi oltiruv areketin Tbiliside Jamal Pashaga qarsi iske asirip tacriybe ciynaqtagan. Tipti osinav areketti “sheber” iske asirganina baylanisti onin keyin NKVD-ga bastiq bolatinday Cheka ishinde martebesi osken boluvi sozsiz. Derekter, 1922 cili Tbiliside Jamal Pashani Chekanin oltirgenin ayqindap otirsa, sol Chekada qizmet istep curgen cane qatigezdikpen adam oltiruvde erekshe daringa iye Beriyanin sol qilmisti uyimdastirmadi dep kim ayta aladi?
Osi qastandiq areketin Turikterden kek aluvshi armiyandardin casagani kuni keshege deyin aytilip keldi. Oytkeni, I. Duniyecuzilik sogis kezinde, atap aytqanda, 1915 cili Turik ukimeti, shigis Anatoliyada turik avildarina shabuvil casap cuz mindagan adamdi qirgindagan armiyandardi qavipsizdendiruv barisinda, olardi Irak cane Siyriyaga cappay koshiruv turali qarar qabildagan-di. Osi koshiruv kezinde 600 minday armiyan avruvdan, asharshiliqtan cane kek aluvshi turik avildarinin shabuvildarinan qaza tapqan edi.
Mine osi uvaqiygani armiyandar keyin genosiyt dep atap ketti. Shintuvaytinda muni Giytlerdin Evreylerge casagan genosiyti siyaqti genosiyt dep eseptevge aste bolmaydi. Oytkeni, genosiyt, bir sozben aytqanda, caziqtan caziqsiz bir haliqti tek belgili bir etniykaliq topqa catqani ushin qirgindav bolip tabiladi. Al armiyandar bolsa, 1915 cili Turikter batista Uli Briytaniya, Frantsiya, Iytaliya siyaqti cavlarmen sogisip catqanda, cav cagadan alganda, bori etekten aladi degendey, shigista turik avildarina shabuvildap ozderinin ulttiq memleketterin quruv maqsatinda cuz mindagan turikti qirgindagan edi. Bugan qarsi shara koruv, haliqti qirgindan qorgav ariyne genosiytke catpaydi. Ogan, bir ukimettin elin cane cerin qorgav barisindagi askeriy sharasi dep qarav kerek. Negizinde, turik ukimeti olardin birde birin oltiruvdi de oylagan coq. Tek koshiruvdi gana oylastirdi. Biraq okinishke oray, cuz mindagan adamnin qoparila koshiriluvi bir qatar ayanishti uvaqiygalardi da birge ala kelgeni shindiq.
Mine osi qaygili koshiruv uvaqiygasi Osman memleketin Iyttihat Terakki partiyasi basqarip turgan kezde payda boldi. Osi partiyanin basshilari Anuvar Pasha, Talgat Pasha cane Jamal Pasha bolatin. Duniyecuzilik sogis bitip Osman memleketi qiyin cagdayga tuskennen keyin atalgan Pashalar /Pasha, Osman memleketinde general dengeyinde askeriy shen/ Turkiyadan qaship ketti. Talgat Pasha Germaniyani, Anuvar Pasha men Jemal Pasha Kenes Odagin panaladi. Talgat Pashani 1921 cili Berliynde bir armiyan terroriyst oltirip ketti. Ol terroriyst qolga tusip sottaldi. Anuvar Pasha 1922 tamiz ayinda Turkistanda Basmashilarmen birigip sogisip curgende, kenestik askerler qolinan qaza tapti. Jamal Pasha, avganiystan men Kenes Odagi arasinda danekerlikke curdi. Eki el arasinda bir dostiq kelisimine qol qoyiluvina murindiq boldi. Jamal Pashanin maqsati Kenestik ukimettin qoldavin ala otirip avganiystan men Undistandagi musilmandardi sol aymaqtagi agilshin biyligine qarsi kuresuv edi. Solay etuv arqili, agilshin armiyasinin Ataturiktin cetekshiligindegi ult azattiq kuresine degen qisimin azaytuv bolatin. Biraq keyin Kenes Odaginin Uli Briytaniya turali sayasati ozgerdi. Eki el savda salasinda birgestesuv turasinda bir kelisimge qol qoydi. Agilshindar munin qarimtasinda, Maskevdin Undistan aymaginda ozine qarsi koterilisterge qoldav korsetpevin qamtamasiz etti. Soytip Jamal Pashanin is-areketteri, Maskev ukimetinin sayasatina qayshi keletin boldi.
Ekinshi caqtan, bastapqida Maskevdin baqilavinda curgen Anuvar Pasha, 1921 cildin ayaginan bastap oz betinshe arekettene bastagan edi. Ol Turkistanga otip ondagi Basmashilarga cetekshilik etti. Basmashilardin askeriy salada bir qatar tabistarga qol cetkize bastavina sebep boldi. Osi orayda, Maskev, Jamal Pashanin da Anuvar Pashaga qosilip Basmashi areketinin odan ari kusheytuvinen alandadi. Oytkeni Jamal Pashanin irgedegi avganiystandagi iqpali zor edi. Sondiqtan onin sol elden askeriy komek aluvi mumkin edi.
Mine osi cagdaylardan Jamal Pashanin kozin qurtuv Maskev ushin qacet boldi. Biraq muni eshkimge sezdirmesten istev qacet edi. Oytkeni Jamal Pashanin Maskev tarapinan kope kornev oltiriluvi, Kenes Odaginin Turkiya, tipti avganiystan men dostiq negizindegi baylanistarina kesirin tiygizuvi abden mumkin edi. Mine sondiqtan Jamal Pasha Maskevden Ankaraga bara catqan colda Tbiliside Chekanin qastandiq areketi natiycesinde bul duniyeden qaytti. Kenestik aqparat quraldari, sol kezde, munin armiyan Dashnaksuvtyun terroriysterinin qilmisi dep habar taratti. Bul habar, kudik tuvgizgan coq. Oytkeni 1921 cili Berliynde Talgat Pashani oltirgen armiyandardin 1922 cili Tbiliside Jamal Pashani da oltirip ketuvi qiysindi edi. Jamal Pashani armiyandar emes Cheka oltirgeni cayinda qolimizda eki derek barshiliq. Biraq, Jamal Pashani armiyandardin oltirgeni turali kuni buginge deyin eshqanday derek coq.
Qastandiq areketinen keyin 30-day armiyan Tbiliside tutqindalsa da, bulardin eshbirevi sotqa tartilgan coq. Cheka olarga oz betinshe shara qoldandi. Keybirevin bosatip ciberdi, al key birevin qilmisker dep Solovkiy lagerlerine aydadi. Qazir Jamal Pashani armiyandar oltirdi degen zerttevlerde qastandiq casavshinin ati coni turali bir avizdiliq bayqalmaydi. Birevler Petros Ter Pogosyan men Artashes Griygoryan oltirdi dese, basqa birevler Stepan Dcagiykiyan, Bedros Der Bogasiyan men Ardashes Kevorkyan oltirdi devde. Al ushinshi birevler bolsa, Kerekiyn Lalayan men Sergo Vartaryandi qilmisker dep alga tartuvda. Qilmisker turali sot curgizilmegendikten Jamal Pashani oltiruvshiler turali osilay arqiyli pikir aytiluvi tabiygi narse. Osi vaqiyga turali sot curgizilmevinin ozi munin Chekanin qilmisi ekeni cayinda sir shertedi.
Al endi qoldagi eki derek turali aytar bolsaq, onin birinshisi, E.V.Dumbadzenin 1930 cili Paricde oris tilinde shiqqan kitabi. Ol, “Na slujbe Cheka i Kominterna” dep ataladi. Bul kitap turali algashqi derekterdi, qazaqtin bir tuvar sayasiy qayratkeri Shoqaydin Yash Turkistan curnalinan kezdestirdik. Shoqay, 1931 cili Yash Turkistanga shiqqan bir maqalasin Jamal Pashanin oltiriluvine arnapti. Shoqay, maqalasinda, oliminen bir eki ay burin, atap aytqanda 1922 cili koktemde Jamal Pashamen Berlinde kezdeskenin aytadi. Ol sol kezdesuvde, Pashanin Tbilisige baruv oyin estigende, “ol qalaga barmaniz, barsaniz kenestik cendetter sizdi oltirip qilmisti armiyandarga caba saladi” dep eskertuv casaydi. Jamal Pasha oni elemeydi. Jamal Pasha sol kezde, Shoqaydin alisti bolcap kore alatin strategiyaliq kabiletine degen osi senimsizdiginin saldarinan omirden mezgilsiz qoshtasatinin bilgen coq.
Shoqay, bir neshe cil boyi, Jamal Pashani armiyandardin oltirgeni turali aqparatqa senbey curdi. Biraq oyin Dumbadzenin kitabin korgenshe, nemese qolda naqti derek bolmastan bul kudigin sirtqa shigargan coq. Bul arada Shoqay turali minani ayta ketken con, Shoqay dereksiz eshqashan pikir aytpaytin shinshil oyshil bolatin. Bul vaqiygada da osini ayqin korip otirmiz. Ol Dumbadzenin Jamal Pashani Chekanin oltirgeni turali ashekerelevin oqigannan keyin, basqa bir sozben aytqanda, oz pikirine dalel tapqannan keyin gana, Jamal Pashani Chekanin oltirgeni turali pikirin Yash Turkistan betinde ashiq ortaga saldi.
Shoqaydin sol maqalasinan habardar bolgan Dumbadzenin kitabinin sonina tustim. Munda eki maqsatim bar edi. Birinshiden Turik tariyhnamasinda beymalim osi kitapta Jamal Pasha turali cazilgandarmen tanisuv, keyin, kerek bolsa, gilmiy aynalimga tusiruv. Ekinshiden, tariyhshi bolgandiqtan ar narsege kudikpen qarav adetimiz barshiliq. Bul maselede Shoqay ras aytip otir ma? Dumbadzenin estelikterinde Jamal Pashani Cheka oltirgeni naqti aytilgan ba? Degen suraqtardin cavabin tabuv ushin sol kitap kerek boldi. 2000 cili Pariycge Shoqay zerttevleri ushin barganimda, frantsuz ulttiq kitaphanasinan bastap belgili kitaphanalardin barliginda izdestirdim, biraq Dumbadzenin kitabi tabilmadi. Turkiyaga qaytqannan son, internet arqili izdenisimdi calgastirdim. Alemnin turli kitaphanalarinda izdedim. Aqirinda, AQS-da ol kitap tabildi.
Dumbadze kitabinda, osi qastandiq areketin Maskevdin nusqavi boyinsha Gruvziya Chekasinin istegenin egcey tegceyli bayandavda. Biz kitaptin osi bolimin oris tilinden toliqtay avdarip Turkiyanin ken taraytin “Tarih ve Dusunce” / Tariyh cane oy/ curnalinin Mamir saninda cariyaladiq. Sol kitapta aytilganinday, Chekanin Jamal Pashani atqizgan cendeti de armiyan tekti emes eken. Ol, Bolshevik tonkerisinen burin ataqti bandiyt bolgan cane mergendigimen ati shiqqan Gruvzin tekti Sergo Lobadze. Ekinshi derek bolsa, Azerbaycan KGB arhivinen tabildi. Azerbaycan Memlekettik Universiytetinin professori Musa Qasimov osi arhivte cumis istep Jamal Pashanin oltiriluvine baylanisti bir qatar derekterge qol cetkizgen. Onin osi oraydagi maqalasinda aytqandari Dumbadzenin cazgandarin toliq rastavda.
Osi eki derekte de Beriyanin ati atalmavda. Dumbadzenin kitabinda atalmavi zandi. Oytkeni, kitap 1930 cili cariq korgen. Al ogan deyin Beriyanin atagi shiqpay turgan kezi. Onin at atagi, ozderinizge beligili bolganinday,1930 cildardan keyin shiga bastaydi. Al 1922 cilgi Gruvzin Chekasinda kimder boldi eken dep zerttegen kezde, Beriyanin atin kezdestirdim. Tipti bir armiyandiq derekte de Beriyanin qastandiq areketinen keyin “bul areket dashnaksuvtyun terroriysterinin cumisi” dep aytqani keltiriluvde. Bizdin oyimizsha, keyin Leon Trochkiy cane Sergey Kiyrov sekildi Stalinnin qarsilasi kenestik cetekshilerge casalgan qastandiq areketterin uyimdastirgani aytilgan Beriya, munday sayasiy cetekshilerge bagittalgan algashqi oltiruv areketin Tbiliside Jamal Pashaga qarsi iske asirip tacriybe ciynaqtagan. Tipti osinav areketti “sheber” iske asirganina baylanisti onin keyin NKVD-ga bastiq bolatinday Cheka ishinde martebesi osken boluvi sozsiz. Derekter, 1922 cili Tbiliside Jamal Pashani Chekanin oltirgenin ayqindap otirsa, sol Chekada qizmet istep curgen cane qatigezdikpen adam oltiruvde erekshe daringa iye Beriyanin sol qilmisti uyimdastirmadi dep kim ayta aladi?
posted by Abdulvahap Kara | 12:56 AM
0 Comments:
Post a Comment
<< Home