Mustafa Shoqay Fransuz-Qazaq Dostiq Qogami Qurildi

Qazaq qalqinin bir tuvar memleket qayratkeri, turki duniyesinin XX. gasirdin birinshi jarimindagi sayasiy jane pikir qozgalistarinda teren iz qaltirgan aldingi qatarli ziyalilarinan Mustafa Shoqay tuvganina 117 jil toluvina baylanisti Parijde eske alindi.


Parijdin Nojan qalashigindagi Shoqay eskertkishi

Belgili bolganinday, Shoqay, 1890 jili, 7 qantarda Qazaqstannin Qizilorda qalasina qarasti Norshoqida duniyege kelgen. Ustimizdegi 2001 jili, 6 qantar senbi kuni otkizilgen esk aluv jiynalisin jana gana qurilgan "Mustafa Shoqay Fransuz-Qazaq Dostiq Qogami" (L'Association D'amitie Franco-Kazakh Moustapha Tchokai) uyimdastirdi. Bul jiynalis sonimen qatar, jana qurilgan qogamnin betashar is-qiymili edi. Qogam toragasi Yashar Dinch Mirzanin shaqiruvi boyinsha qatisqan osi jiynalista "Mustafa Shoqaydin Tavelsizdik Kuresi jane Frantsiya" taqiribinda bir bayandama jasadiq.


Qogam toragasi Yashar Dinch jane Nojan akiminin orinbasari Madam Thome eskertkishe gulshoqisin qoyar aldinda

Bul jiynalis biz ushin erekshe manizga iye edi. Oytkeni, jiynalis Shoqaydin 1923-1941 jildari arasinda 18 jil omir surgen Parijdin Nojan qalashiginda otkiziluvde edi. Shoqaydi shetelerde asirese osi avdanda tanistiruv asa qajet dep oylaymin. Oytkeni Shoqay tuvrali doktorliq dissertatsiyaliq zerttevimizlerimiz ushin osi qalashiqqa 2000- jili mamir ayinda kelgenimizde, Shoqay turgan uylerdin barligin aniqtagan edik.



Sol kezde, Nojanda Shoqaydi eshkimnin bilmegenin angardiq. Sondiqtan Shoqay turgan osi avdanda bir eskertkish turgizuvdin qajet ekeni conindegi pikirge kelip bul tuvrasindagi oylarimizdi 2001 jili qantar ayinda Almatiga barganda jurnalistterge aytqan edik. Ol, 2001 jili, 9 qantardagi nusqasinda Egemen Qazaqstan gazetinde basilip shiqqan edi. Osidan shamamen 9 ay otkennen son, 2001 jili, 18 qazan kuni Qazaqstan Basministirinin orinbasari Iymangaliy Tasmagambetov, Qazaqstan Frantsiya Elshisi Aqmaral Aristanbekova jane Nojan akimi Jaq Martannin Shoqay ushin bir eskertkish turgizganin quvanishpen uyrengen edik.


Shoqay eskertkishi aldinda estelik suvret

Jaq Martan mirza akim bolip ali istep keledi. Jiynalisimizga qatisti jane bizge erekshe konil boldi. Ol kisige rahmetimizdi aytamiz. Bayandamamizdi aldin ala sondagi qazaq jastari fransuz tiline avdarip bergendi. Sondiqtan men qazaqsha oqip turganda, qizimiz Kevser de fransuzshasin oqip turdi. Nojan akimi avdarmanin jaqsi bolganin aytip Kevserdi quttiqtadi.


Nojan akimi Jaq Martan mirza minbede soylep turganda

Nojan akiminin orinbasari Madam Thome bolsa, bizdin bayandamadan Shoqay jane qazaqtar tuvrali aytarliqtay malimet iyesi bolgandarin atap otti. Madam Thome, Qogam toragasi Yashar Dinchke osigan deyin qazaqtardi jaqsi bilmeytindikterin pariqtaganin da aytqan. Basqa sozben aytqanda, Mustafa Shoqay Fransuz-Qazaq Dostiq Qogami 6 qantar kungi jiynalistarimen qazaqtardin Frantsiya taniluvlari barisinda manizdi bir ules qosqan boldi. Osi orayda qogam toragasi Yashar Dinch jane ozge qogam qayratkerlerine rahmet aytamin.


sahna

6 qantar senbi kungi eske aluv rasimi tanerten sagat 11-de Mustafa Shoqaydin eskertkishine gulshoqisin qoyuvmen bastaldi. Nojan akiminin orinbasari Madam Thome jane basqa bir qatar akimshilik qayratkerleri sol rasimge qatisti. Sonimen qatar Parijde omir surgen qazaqtardin okilderi de bar edi.


Qazaqstan Elshiligi I. Hatshisi Mels Torekeldi Minbede soylep turganda

Osindan keyin Nojan madeniyet zalinda rasim odan ari jalgastirildi. Ol jerde kelgen qonaqtarda qazaqtin dastarqani da jayilip dam tatqizildi. Oytkeni, rasim tek Shoqaydi gana eske aluv emes, sonimen birge, qurban aytti merekelev men qogamnin tusavkeserin de qamtuvda edi.


I. Hatshi Mels Torekeldini tindagan qonaqtar

Osidan keyin Shoqay tuvrali konferentsiya bastaldi. Jiynalisti Tugba Dinch atindagi qarindasimiz jurgizip otirdi. Ol aldimen ashuv sozin soylev ushin qogam toragasi Yashar Dinchti shaqirdi. Yashar mirza kopshilikti salemdegennen keyin, qogamnin quriluv maqsatin bilay dep tilge tiyek etti:

"Keybirevlerdin suravi abden mumkin: Parijde bir qazaq qogami bar bolip tursa ekinshisin nelikten qurdiq? Biz, Parijden basqa bir qalada tursaq, ekinshi bir qazaq qogamina rasinda da kerek joq edi.

Biraq biz Parijde turmiz. Bizden kop jildar burin, osi qalada, uli tulgamiz, Shoqay atamiz omir surgen eken. Ol, atameken Qazaqstannin tavelsizdigi ushin sanali omirin qiygan uli memleket qayratkeri. Onin ruvhaniy murasina iye boluv, atin alemge tanistiruv ushin bir qogam quruv bizdin ulttiq mindetimiz bolip tabilsa kerek.

Bul qogamnin ekinshi mindeti, Shoqaydi siyaqti uli tulgamizdi bavrina basqan Frantsiya jane ol omir surgen Nojan qalashigin Qazaqstanga tanituv. Sondiqtan biz qurgan qogam, buringi qazaq qogaminin alevmettik is-qiymildarina aralaspaydi, tipti soni qoldaytin boladi. Biz tek madeniy jane intelektuvaldiq is-qiymildarmen shektelmekpiz."



Osidan minbege shiqqan Nojan akimi Jaq Martan jane Frantsiya Qazaqstan elshiligi I. hatshisi Mels Torekeldi jana qogamga tabis tilep onin arqanday madeniy is-sharalarina qoldav korsetetinderin aytti. Qogamnin eki eldin dostiq baylanistarina ules qosatinina senimderin tilge tiyek etti.



Osidan keyin minbege bizdi shaqirdi. Jarti sagatqa ulasqan bayandamamizda Shoqaydi jane asirese onin Nojandagi omirin tanistiruvga tiristiq. Shoqaydi munda omir suruvinin Nojandi Qazaqstanda erekshe oringa kotergenin atap ottik. Osi bayandamamizdin matinin osinda qoyatin bolgandiqtan sozdi kop soza bermeyik.


Bayandamasin jasap turgan Abdulvahap Kara jane Fransuzshasin oqip turgan qizimiz Kevser Cengiz


Jiynalistin soninda Nojan akimi Jaq Martanga osi kunnin esteligine jane Shoqay tulgasina korsetken qurmetine baylanisti Shoqay tuvrasinda jazgan turikshe kitabimizdi siyladiq.



Kitapti bizdi atimizdan Qazaqstan Frantsiya Elshiligi I. hatshisi jane fransuz tilin jaqsi biletin Mels Torekeldi mirza Jaq mirzaga Shoqay tuvrali sinirgen enbekterine rahmetin ayta otirip berdi. Bizde sizderdin aldinizda I. hatshiga rahmetmizdi aytamiz.



Soytip Shoqaydi eske aluv jiynalisin tabisben otkizdik.



Osi sapar kezinde bir bayqaganim, Frantsiyadagi qazaq jastari, ozge Evropa elderindegi jastarga qaraganda oner men bilimge kobirek qushtar eken. Bul jerde jastardin jogari oquv orindarda oquv molsheri koterinki eken. Ulttiq maselelerge de men beruvde. Mustafa Shoqay qogaminin toragasi Dinch mirza Shoqay siyaqti jastarga man beretindikterin, jastardi qogam basqaruvga bavlip 4-5 jilda qogamdi solarga tabis etip beretindikterin aytuvda. Biz oni osi oyi ushin quttiqtaymiz. Bizdin oyimizsha aldagi jildarda, Evropa qazaq qogaminin intelektualdiq jetekshileri osi Parijden shigatin turi bar.



Mustafa Shoqay Fransuz-Qazaq Dostiq Qogami qalqimizga qayirli bolgay!

Qurmetpen,
8 Qantar 2007, Munhen-Parij- Istanbul
Abdulvahap Kara