Mustafa Shoqaydin Tavelsizdik Jolindagi Kuresi Jane Frantsiya
Tayav qazaq tariyhinin en manizdi tulgarinan bir sanalgan cane biyil tuvganina 117. cil tolip otirgan Mustafa Shoqay Frantsiya astanasi Pariyc qalasindagi Nocan avdaninda 1923-1941 cildari arasinda 18 cil omir surgen edi. Shoqaydin Frantsiyaga keluv mezgili, 1921 cildin cazi bolatin. Bastapqida ol, Pariycdin ozinde omir surdi. Biraq keyin osi Nocan qalasina koship keldi. Oytkeni, ol kezde osi qalashiqta, belgili cazuvshilar, sayasetkerler cane oner qayratkerleri sekildi elitalar omir suretin. Biz curgizgen zerttevlerimizde, Shoqaydin Nocanda turgan uylerinin adresterin ayqindagan edik. Bizdin sol kezdegi osi zerttevlerimizge, Mustafa Shoqay qogaminin quriltayshisi cane toragasi qurmetti Yashar mirza kop qoldav korsetken bolatin. Reti kelip turganda, ol kisige qayta bir ret rahmetimdi aytqim keledi.
Ol kisimen birge, 2000 cildin mamir ayinda Nocanga keldik. Pariycdegi Shigis Tilderi cane Orkeniyetteri Iynstiytuvtindagi Mustafa Shoqay arhiyvinen ozim aniqtagan adresterdi izdedik. Nocan akimshiliginin arhiyvterin aqtardiq. Soytip Shoqaydin Nocanda turgan uylerin cane mezgilderin belgiledik. Sol aniqtavimizga qaraganda, Shoqay mina adresterde turgan eken :
1. 16 Rue Bauyn de Perreuse (1923-1930)
2. 48 Bis Rue Parmantier (1930 – 1933)
3. 7 Square de la Fontaine (1933-1969) Osi songi uyde, ariyne Shoqay 1941- cili duniye salgannan keyin zayibi Mariya omir sure berdi.
Biz osi aniqtavlardi casagannan keyin, zertttevimizdi « qazaqtin osinav memleket qayratkerinin bir kezde Nocan qalasinda turganin biletinder bar ma » eken degen suraqtin tonireginde odan ari calgastirdiq. Aldimen Shoqay turgan uylerdin bugingi turgindarina surav saldiq. Okinishke oray, olar Shoqay turali eshnarse bilmeytin bolip shiqti. Odan son, Nocan akimshiligindegi keybir qayratkerlerge suradiq. Olardin ishinde de biletinge kezdespedik. Sonimen, Shoqay sindi qazaqti uli tulgasin, ol 20 cilday mekendegen cerde, umit bolganina abden kozimiz cetti. Bul da zandi edi. Oytkeni, aradan 60 cilday kop uvaqit otip ketken edi.
Bul cagday, bizdi Shoqay ushin Nocanda bir belgi ornatuvdin qacet ekeni conindegi oyga ceteledi. Bul pikirimizdi, Almatiga colimiz tusip barganda, Duniyecuzi Qazaqtari Qavimdastiginin Toragasinin I- Orinbasari Qaldarbek Naymanbayevqa ayttiq. Ol kisi bizge ote tiyimdi bir col korsetti : « Siz, -dedi Naymanbayev-, bul oyinizdi bir baspasoz konferentsiyasi arqili curnaliystterge aytiniz. Olar gazetterine cazsin. Soytip sizdin bul iydeyanizdi Preziydent Nursultan Nazarbayevtan tartip bukil ukimet adamdari oqiytin boladi. Egerde pikiriniz orindi dep tabilsa, onda ol iske asatin boladi. »
Osi pikirdi derev orindavga kiristim de, Shoqayga Nocanda bir belgi ornatuv conindegi oylarimdi belgili curnaliyst Sayasat Beyisbayga ayttim. Ol, Qazaqstannin aldingi gazetterinen biri bolip esepteletin Egemen Qazaqstannin 2001 cili, 9. qantardagi saninda basilip shiqti. Osidan keyin shamamen 9 aydan son, 2001 cildin 18 qazan kuni Qazaqstan Basmiyniystirinin orinbasari Iymangaliy Tasmagambetov, Qazaqstan Frantsiyadagi totenshe cane okiletti elshisi Aqmaral Aristanbekova cane Nocan akimi Jaq Martan Squvar do la Fonten koshesinin bas cagina Shoqayga arnap belgi tas ornatti. Qurmetti Nocan akimi Jaq Martan qazir ortamizda, ol kisige aldarinizda algis cane rahmetimdi aytamin.
Bizdin oyimizsha, Mustafa Shoqay sindi uli memleket qayratkerinin, belgili tariyhiy tulganin Nocanda omir surgen boluvi Nocanga haliqaraliq bedel cane abiroy berip otir. Sonimen qatar, bul cagday, Nocanga Qazaqstan halqi nazarinda erekshe orin berip otir. Tipti bul qala, Shoqaydin tiri kezinde de erekshe qala atangan edi. Shoqaydin uyindegi angimeler unemi Turkistannin tavelsizdigi turali bolatindiqtan, onin Piyer Ronodl cane Jozef Kastanya siyaqti frantsuz dosttari Shoqaydin uyine baratin bolganda, « Turkistannin uvaqitsha astanasina » baratindarin aytatin. Yagniy, Shoqay kezinde, Nocan « Turkistannin uvaqitsha astanasi » atagin algan edi. Turkistan, yagniy Orta Aziya elderi tavelsizdikterin algan kezde, Nocandagi uvaqitsha astana, ozinin mangi astanasina koshetin edi. Mine osi sebepten, Nocan Orta Aziya haliqtari ushin Evropanin ozge qalalarina qaraganda, erekshe mange iye qala dep aytuvga abden negiz bar.
Qazirgi tanda Frantsiyada 300-350-dey qazaq otbasi turadi. Bulardin basim kopshiligin Turkiyadan kelgen qazaqtar quraydi. Turkiyadan Evropa elderine 1960 cildardin ayaginda payda bolgan cumisshi almasuvlari kezinde, qazaqtar Frantsiyaga kele bastadi. Keyin, atap aytqanda, Qazaqstan tavelsizdigin cariyalagan 1991 cilinan bastap Qazaqstannan diyplomat, isker, galim cane basqa kasip iyeleri de Frantsiyaga keldi. Mine osi turgidan, yagniy qazaqtardin Frantsiyaga ornalasuv tariyhi turgisinan qaraganda Shoqaydin algash Frantsiyaga kelgen qazaq ekenin koremiz. Ol sonav 1921 cili Frantsiyaga qonis avdardi.
Mustafa Shoqay, tuvgan otani Bol’sheviykterdin qol astina otkennen keyin, qiyin qistav kunderinde ozine cayli orin bergen Frantsiyani otani retinde bagaladi. Sol kezde, KO-nan koptegen emiygranttar osi Frantsiyada omir surip catqan bolatin. 1917 qazan tonkerisinen son Bol’sheviykterdin Reseyde biylikti qoldarina aluvinan keyin, koptegen oris demokrattarimen ziyalisi osi Frantsiyaga qonis avdargan bolatin. Bulardin arasinda, Reseyde basmiyniystirlik qizmetin atqargan Aleksandr Kerenskiy, Miyniystirlik qizmette bolgan Pavl Miylyuvkov siyaqti belgili memleket qayratkerleri de bar edi. Reseyden qonis avdargan emiygranttardani sani cuz mindardi asqan edi. Bulardin Pariycde « Dniy » cane « Posledniya Novostiy » siyaqti oris tilinde gazetteri de cariyalanip turdi.
II. Duniyecuzilik sogis burq etkende, bukil Reseylik emiygranttar bas savgalap Frantsiyadan qasha bastadi. Barligi Natsiystterdin Frantsiyani cavlap aluvinan alandavda edi. Lek legimen AQSh-qa qaray cosildi olar. Solardin ishindegi coldastari, Shoqaydi da birge AQSh-qa ala ketpek boldi. Biraq Shoqay olarga ermedi. « Men, -dedi Shoqay-, Frantsiyani tuvgan otanimday koremin. Oytkeni ol, qiyin qistav kunderimde meni bavrina basti. Sondiqtan, men de Frantsiyani qiyin qistav kunderinde tastap kete almaymin. Frantsuvz halqi qanday qiyindiq korse, men de soni koruvge dayinmin. » Soytip Shoqay Frantsiyada qaldi. Oytkeni, onin cureginde Frantsiyanin erekshe orni bar edi. Frantsiya, ol ushin, bostandiqtar, tendikter cane bavirlastiqtar eli edi.
1890 cildin 7. qantarinda Qazaqstannin Qizilorda qalasina qarasti Narshoqida duniyege kelgen Shoqay, Petersburg Uniyversiytetinde zan fakultetinen oqip shiqti. Petersburgta student kezinen sayasatqa aralasti. Sol kezdegi qazaqtin belgili sayasiy qayratkerleri, atap aytqanda Alash qozgalisinin kosemderi Aliyhan Bokeyhanov, Mircaqip Duvlat cane Ahmet Baytursinovtar sayasiy talantin sezgendikten Shoqayga ar qashan qoldav korsetip otirdi. Shoqay, Resey Dumasindagi musilman fraktsiyasinin byurosinda qizmet atqardi. Qazaq cane ozge Orta Aziyanin turik tildes haliqtarinin maselelerinin Dumada koteriluvinde ulken rol oynadi. Musilman depuvtattarinin bul turasindagi orissha bayandamalarin dayindavga komektesti.
1917 qantar tonkerisimen Reseyde patshaliq biylik qulagannan keyin, Shoqay oristardin demokratiyaliq kozqarastagi sayasiy qayratkerlerimen birge Reseydi demokratiyaliq respuvbliyka retinde qayta quruv conindegi is-qiymildarga at salisti. Asirese, Orta Aziyada avtonomiyaliq respubliykalardin quriluvina kush saldi. Orinbor qalasinda qazaqtin Alash Orda ukimetinde orin aldi. Sonimen mezgildes, Qoqandagi Turkistan Avtonomiyasinin cumistarinin bel ortasinda curdi. Tipti Turkistan Avtonomiyaliq ukimetinin basmiyniystriri qizmetin atqardi. Biraq, Leniyn cetekshiligindegi Bol’sheviyk ukimeti, Orta Aziyada ulttiq demokratiyaliq avtonomiyaliq respuvbliykalardin quriluvina col bermedi. 1918 cili aqpan ayinda, ustem Bol’sheviyk kushteri, Turkistan avtonomiyasi men Alash Orda Ukimetin qulatti. Osidan keyin, Shoqay, ush cilday Reseydin turli onirlerinde, demokrat oris sayasatkerlerimen birge Bol’sheviyk ukimetine qarsi kures curgizdi. Biraq, bul kureste ceniliske ushiragannan keyin, demokrat oris qayratkerlerimen birge Frantsiyaga otuvge macbur boldi.
Frantsiyada Shoqay endigari bir memleket qayratkerinen gori oyger retinde rol atqardi. Turli platformalarda Bol’sheviykterdin antiydemokratiyaliq okimet ekenin aytip elinin tavelsiz boluvin caqtadi. Osi orayda eki uyim arqili pikirlerin cuzege asirmaq boldi. Onin birinshisi Prometey odagi. Onda UVkrayn, Gruvziyn, Beloris, Azerbaycan, Tatar, ozbek, Bashkurt sekildi Kenestik cuyenin tutqini ulttardin okilderimen birge cumis istedi. Osi uyimnin Pariycde cariq koretin Prometey curnalinda, Shoqaydin fransuz tilindegi maqalari koptep cariq kordi. Ekinshi uyim, Turkistan Ulttiq Odagi edi. Bul uyim arqili, Orta Aziya haliqtarinin shetelderdegi ziyalilarin bir shaniraq astinda intimaqtastiruvga kush cumsadi. Bul uyimnin baspasoz organi « Yash Turkistan » 1929-1939 cildari arasinda 117 sani Berliyn qalasinda Shagatay tilinde cariyalanip turdi. Shoqaydin bulardan basqa ush kitabi cariyalandi :
1. Chez Les Soviets en Asie Centrale, Paris 1928.
2. Turkestan pod Vlast’yuv Sovetov (K harakteriystiyka Diyktaturi Proletariyata), Paris, 1935.
3. 1917 cili estelikterinen uzindiler (Shagatay tilinde, 1937) .
Shoqay, elinin tavelsizdigi colindagi kuresi, Giytlerdin basqaruvindagi Germaniyanin shabuvildari netiycesinde burq etken II. Duniyecuzilik sogis saldarinan toqtap qaldi. Onin uzengilesterinin kobi, can savgalap Frantsiyadan ketip qalgandi. Nemis qosindari da kop keshikpey, 1940 cili, 14 mavsim kuni Frantsiyaga basip kirdi. Shoqay calgiz edi. Kunderin radiyodan sogis aqparattarin estuv nemese kitaphanada tariyh kitaptarin oqumen otkize bastadi.
Bir cilday uvaqit otkennen keyin, atap aytqanda 1941- cildin mavsim ayinda Giytler KO-na qarsi sogis cariyalagan kuni, Shoqaydin Nocandagi tinish kunderi de ayaqtaldi. Bir top Natsiystik asker uyge kelip Shoqaydi tutqinga aldi da Kompiyen-Royaliyo lagerine qamadi. Sol cerde 15 kundey ustalgannan keyin Berliynge akeldi. Munda, Natsiystter antiysovet Mustafa Shoqaydan Kenestik armiya turali malimet suradi. Biraq Shoqay olarga malimet beruvden bas tartti. Ol kenestik armiya men cumisi bolmaganin, ozin tek otani Turkistannin qiziqtirganin aytti. Sondiqtan ol Orta Aziya turali malimet bere biletinin tilge tiyek etti. Osidan keyin, Shoqay Natsiystik tutqin lagerlerindegi Turkistandiq askerler korsetildi. Natsiystter osi tutqindardan Turkistan Legiyoni degen atpen erikti qosimsha qosindar uyimdastiruvdi maqsat etkendi. Biraq Shoqay Natsiystterdin tuvgan eline tavelsizdik apermeytinin caqsi biletindi. Onin oyinsha, Natsiystter, Orta Aziyani Bol’sheviykterge qaraganda kobirek anayi cane cedel turde talan taracga salatin edi. Oytkeni Natsiysttik iydeologiya boyinsha, qazaq, ozbek, turkmen, qirgiz cane tatar siyaqti haliqtar « untermensch» yagniy adamnan tomen maquliqtar edi.
Shoqay, 19 Jeltoqsan 1941 kuni Chenstahov tutqin lagerinde curgende, Turkistan legiyoni cobasinan bas tartip uyine ketuv ushin Natsiysttik orindardan uliqsat aldi. Pariycdegi uyine bara catqan colda, Berliynge kelgende kenet avirip 27 celtoqsan 1941 kuni Viyktoriya Krankenhavsta duniye saldi. Ol Berliynge cerlendi. Natsiysttik orindar, onin suzek avruvinan qaytis bolganin malimdedi. Biraq, zayibi Mariya cane bir sipira zerttevshiler onin Natsiystter cagininan uv berilip olgenine senuvde.
Keybir zerttevshiler, Qazaqstannin esh kures curgizbesten KO-nin ozdiginen idiravimen op onay tavelsizdikke qol cetkizgenin alga tartadi. Tipti keybirevler, qazaqtardin tavelsizdik, bostandiq degen ugimdardi bilmeytinin, sondiqtan tavelsizdik ushin kurespeytinderin alga tartuvda. Munin qate tusinik ekenin, Mustafa Shoqaydin omiri men kuresi naqti ortaga saluvda. Mine osi turgidan qaraganda, Shoqay qazaqtin tayav tariyhi ushin manizdi tulga bolip tabiladi. Shoqay ozinin sayasiy kuresi ushin tiyimdi ortani tek Frantsiyadan taba bildi. Ol munda 20 cilday omir surdi. Munin 18 cili Nocan qalasinda otti. Sondiqtan, tavelsiz Qazaqstannin tariyhinda, Frantsiyanin, asirese Nocan qalasi erekshe oringa iye.
6 Qantar 2007, Pariyc, Nogent-sur-Marne,
Mustafa Shoqaydi Eske Aluv Jiynalisinda Oqilgan Bayandama
Abdivaqap Qara (Abdulvahap Kara)
Tariyh Gilimdarinin Doktori, Shoqaytanuvshi
Ol kisimen birge, 2000 cildin mamir ayinda Nocanga keldik. Pariycdegi Shigis Tilderi cane Orkeniyetteri Iynstiytuvtindagi Mustafa Shoqay arhiyvinen ozim aniqtagan adresterdi izdedik. Nocan akimshiliginin arhiyvterin aqtardiq. Soytip Shoqaydin Nocanda turgan uylerin cane mezgilderin belgiledik. Sol aniqtavimizga qaraganda, Shoqay mina adresterde turgan eken :
1. 16 Rue Bauyn de Perreuse (1923-1930)
2. 48 Bis Rue Parmantier (1930 – 1933)
3. 7 Square de la Fontaine (1933-1969) Osi songi uyde, ariyne Shoqay 1941- cili duniye salgannan keyin zayibi Mariya omir sure berdi.
Biz osi aniqtavlardi casagannan keyin, zertttevimizdi « qazaqtin osinav memleket qayratkerinin bir kezde Nocan qalasinda turganin biletinder bar ma » eken degen suraqtin tonireginde odan ari calgastirdiq. Aldimen Shoqay turgan uylerdin bugingi turgindarina surav saldiq. Okinishke oray, olar Shoqay turali eshnarse bilmeytin bolip shiqti. Odan son, Nocan akimshiligindegi keybir qayratkerlerge suradiq. Olardin ishinde de biletinge kezdespedik. Sonimen, Shoqay sindi qazaqti uli tulgasin, ol 20 cilday mekendegen cerde, umit bolganina abden kozimiz cetti. Bul da zandi edi. Oytkeni, aradan 60 cilday kop uvaqit otip ketken edi.
Bul cagday, bizdi Shoqay ushin Nocanda bir belgi ornatuvdin qacet ekeni conindegi oyga ceteledi. Bul pikirimizdi, Almatiga colimiz tusip barganda, Duniyecuzi Qazaqtari Qavimdastiginin Toragasinin I- Orinbasari Qaldarbek Naymanbayevqa ayttiq. Ol kisi bizge ote tiyimdi bir col korsetti : « Siz, -dedi Naymanbayev-, bul oyinizdi bir baspasoz konferentsiyasi arqili curnaliystterge aytiniz. Olar gazetterine cazsin. Soytip sizdin bul iydeyanizdi Preziydent Nursultan Nazarbayevtan tartip bukil ukimet adamdari oqiytin boladi. Egerde pikiriniz orindi dep tabilsa, onda ol iske asatin boladi. »
Osi pikirdi derev orindavga kiristim de, Shoqayga Nocanda bir belgi ornatuv conindegi oylarimdi belgili curnaliyst Sayasat Beyisbayga ayttim. Ol, Qazaqstannin aldingi gazetterinen biri bolip esepteletin Egemen Qazaqstannin 2001 cili, 9. qantardagi saninda basilip shiqti. Osidan keyin shamamen 9 aydan son, 2001 cildin 18 qazan kuni Qazaqstan Basmiyniystirinin orinbasari Iymangaliy Tasmagambetov, Qazaqstan Frantsiyadagi totenshe cane okiletti elshisi Aqmaral Aristanbekova cane Nocan akimi Jaq Martan Squvar do la Fonten koshesinin bas cagina Shoqayga arnap belgi tas ornatti. Qurmetti Nocan akimi Jaq Martan qazir ortamizda, ol kisige aldarinizda algis cane rahmetimdi aytamin.
Bizdin oyimizsha, Mustafa Shoqay sindi uli memleket qayratkerinin, belgili tariyhiy tulganin Nocanda omir surgen boluvi Nocanga haliqaraliq bedel cane abiroy berip otir. Sonimen qatar, bul cagday, Nocanga Qazaqstan halqi nazarinda erekshe orin berip otir. Tipti bul qala, Shoqaydin tiri kezinde de erekshe qala atangan edi. Shoqaydin uyindegi angimeler unemi Turkistannin tavelsizdigi turali bolatindiqtan, onin Piyer Ronodl cane Jozef Kastanya siyaqti frantsuz dosttari Shoqaydin uyine baratin bolganda, « Turkistannin uvaqitsha astanasina » baratindarin aytatin. Yagniy, Shoqay kezinde, Nocan « Turkistannin uvaqitsha astanasi » atagin algan edi. Turkistan, yagniy Orta Aziya elderi tavelsizdikterin algan kezde, Nocandagi uvaqitsha astana, ozinin mangi astanasina koshetin edi. Mine osi sebepten, Nocan Orta Aziya haliqtari ushin Evropanin ozge qalalarina qaraganda, erekshe mange iye qala dep aytuvga abden negiz bar.
Qazirgi tanda Frantsiyada 300-350-dey qazaq otbasi turadi. Bulardin basim kopshiligin Turkiyadan kelgen qazaqtar quraydi. Turkiyadan Evropa elderine 1960 cildardin ayaginda payda bolgan cumisshi almasuvlari kezinde, qazaqtar Frantsiyaga kele bastadi. Keyin, atap aytqanda, Qazaqstan tavelsizdigin cariyalagan 1991 cilinan bastap Qazaqstannan diyplomat, isker, galim cane basqa kasip iyeleri de Frantsiyaga keldi. Mine osi turgidan, yagniy qazaqtardin Frantsiyaga ornalasuv tariyhi turgisinan qaraganda Shoqaydin algash Frantsiyaga kelgen qazaq ekenin koremiz. Ol sonav 1921 cili Frantsiyaga qonis avdardi.
Mustafa Shoqay, tuvgan otani Bol’sheviykterdin qol astina otkennen keyin, qiyin qistav kunderinde ozine cayli orin bergen Frantsiyani otani retinde bagaladi. Sol kezde, KO-nan koptegen emiygranttar osi Frantsiyada omir surip catqan bolatin. 1917 qazan tonkerisinen son Bol’sheviykterdin Reseyde biylikti qoldarina aluvinan keyin, koptegen oris demokrattarimen ziyalisi osi Frantsiyaga qonis avdargan bolatin. Bulardin arasinda, Reseyde basmiyniystirlik qizmetin atqargan Aleksandr Kerenskiy, Miyniystirlik qizmette bolgan Pavl Miylyuvkov siyaqti belgili memleket qayratkerleri de bar edi. Reseyden qonis avdargan emiygranttardani sani cuz mindardi asqan edi. Bulardin Pariycde « Dniy » cane « Posledniya Novostiy » siyaqti oris tilinde gazetteri de cariyalanip turdi.
II. Duniyecuzilik sogis burq etkende, bukil Reseylik emiygranttar bas savgalap Frantsiyadan qasha bastadi. Barligi Natsiystterdin Frantsiyani cavlap aluvinan alandavda edi. Lek legimen AQSh-qa qaray cosildi olar. Solardin ishindegi coldastari, Shoqaydi da birge AQSh-qa ala ketpek boldi. Biraq Shoqay olarga ermedi. « Men, -dedi Shoqay-, Frantsiyani tuvgan otanimday koremin. Oytkeni ol, qiyin qistav kunderimde meni bavrina basti. Sondiqtan, men de Frantsiyani qiyin qistav kunderinde tastap kete almaymin. Frantsuvz halqi qanday qiyindiq korse, men de soni koruvge dayinmin. » Soytip Shoqay Frantsiyada qaldi. Oytkeni, onin cureginde Frantsiyanin erekshe orni bar edi. Frantsiya, ol ushin, bostandiqtar, tendikter cane bavirlastiqtar eli edi.
1890 cildin 7. qantarinda Qazaqstannin Qizilorda qalasina qarasti Narshoqida duniyege kelgen Shoqay, Petersburg Uniyversiytetinde zan fakultetinen oqip shiqti. Petersburgta student kezinen sayasatqa aralasti. Sol kezdegi qazaqtin belgili sayasiy qayratkerleri, atap aytqanda Alash qozgalisinin kosemderi Aliyhan Bokeyhanov, Mircaqip Duvlat cane Ahmet Baytursinovtar sayasiy talantin sezgendikten Shoqayga ar qashan qoldav korsetip otirdi. Shoqay, Resey Dumasindagi musilman fraktsiyasinin byurosinda qizmet atqardi. Qazaq cane ozge Orta Aziyanin turik tildes haliqtarinin maselelerinin Dumada koteriluvinde ulken rol oynadi. Musilman depuvtattarinin bul turasindagi orissha bayandamalarin dayindavga komektesti.
1917 qantar tonkerisimen Reseyde patshaliq biylik qulagannan keyin, Shoqay oristardin demokratiyaliq kozqarastagi sayasiy qayratkerlerimen birge Reseydi demokratiyaliq respuvbliyka retinde qayta quruv conindegi is-qiymildarga at salisti. Asirese, Orta Aziyada avtonomiyaliq respubliykalardin quriluvina kush saldi. Orinbor qalasinda qazaqtin Alash Orda ukimetinde orin aldi. Sonimen mezgildes, Qoqandagi Turkistan Avtonomiyasinin cumistarinin bel ortasinda curdi. Tipti Turkistan Avtonomiyaliq ukimetinin basmiyniystriri qizmetin atqardi. Biraq, Leniyn cetekshiligindegi Bol’sheviyk ukimeti, Orta Aziyada ulttiq demokratiyaliq avtonomiyaliq respuvbliykalardin quriluvina col bermedi. 1918 cili aqpan ayinda, ustem Bol’sheviyk kushteri, Turkistan avtonomiyasi men Alash Orda Ukimetin qulatti. Osidan keyin, Shoqay, ush cilday Reseydin turli onirlerinde, demokrat oris sayasatkerlerimen birge Bol’sheviyk ukimetine qarsi kures curgizdi. Biraq, bul kureste ceniliske ushiragannan keyin, demokrat oris qayratkerlerimen birge Frantsiyaga otuvge macbur boldi.
Frantsiyada Shoqay endigari bir memleket qayratkerinen gori oyger retinde rol atqardi. Turli platformalarda Bol’sheviykterdin antiydemokratiyaliq okimet ekenin aytip elinin tavelsiz boluvin caqtadi. Osi orayda eki uyim arqili pikirlerin cuzege asirmaq boldi. Onin birinshisi Prometey odagi. Onda UVkrayn, Gruvziyn, Beloris, Azerbaycan, Tatar, ozbek, Bashkurt sekildi Kenestik cuyenin tutqini ulttardin okilderimen birge cumis istedi. Osi uyimnin Pariycde cariq koretin Prometey curnalinda, Shoqaydin fransuz tilindegi maqalari koptep cariq kordi. Ekinshi uyim, Turkistan Ulttiq Odagi edi. Bul uyim arqili, Orta Aziya haliqtarinin shetelderdegi ziyalilarin bir shaniraq astinda intimaqtastiruvga kush cumsadi. Bul uyimnin baspasoz organi « Yash Turkistan » 1929-1939 cildari arasinda 117 sani Berliyn qalasinda Shagatay tilinde cariyalanip turdi. Shoqaydin bulardan basqa ush kitabi cariyalandi :
1. Chez Les Soviets en Asie Centrale, Paris 1928.
2. Turkestan pod Vlast’yuv Sovetov (K harakteriystiyka Diyktaturi Proletariyata), Paris, 1935.
3. 1917 cili estelikterinen uzindiler (Shagatay tilinde, 1937) .
Shoqay, elinin tavelsizdigi colindagi kuresi, Giytlerdin basqaruvindagi Germaniyanin shabuvildari netiycesinde burq etken II. Duniyecuzilik sogis saldarinan toqtap qaldi. Onin uzengilesterinin kobi, can savgalap Frantsiyadan ketip qalgandi. Nemis qosindari da kop keshikpey, 1940 cili, 14 mavsim kuni Frantsiyaga basip kirdi. Shoqay calgiz edi. Kunderin radiyodan sogis aqparattarin estuv nemese kitaphanada tariyh kitaptarin oqumen otkize bastadi.
Bir cilday uvaqit otkennen keyin, atap aytqanda 1941- cildin mavsim ayinda Giytler KO-na qarsi sogis cariyalagan kuni, Shoqaydin Nocandagi tinish kunderi de ayaqtaldi. Bir top Natsiystik asker uyge kelip Shoqaydi tutqinga aldi da Kompiyen-Royaliyo lagerine qamadi. Sol cerde 15 kundey ustalgannan keyin Berliynge akeldi. Munda, Natsiystter antiysovet Mustafa Shoqaydan Kenestik armiya turali malimet suradi. Biraq Shoqay olarga malimet beruvden bas tartti. Ol kenestik armiya men cumisi bolmaganin, ozin tek otani Turkistannin qiziqtirganin aytti. Sondiqtan ol Orta Aziya turali malimet bere biletinin tilge tiyek etti. Osidan keyin, Shoqay Natsiystik tutqin lagerlerindegi Turkistandiq askerler korsetildi. Natsiystter osi tutqindardan Turkistan Legiyoni degen atpen erikti qosimsha qosindar uyimdastiruvdi maqsat etkendi. Biraq Shoqay Natsiystterdin tuvgan eline tavelsizdik apermeytinin caqsi biletindi. Onin oyinsha, Natsiystter, Orta Aziyani Bol’sheviykterge qaraganda kobirek anayi cane cedel turde talan taracga salatin edi. Oytkeni Natsiysttik iydeologiya boyinsha, qazaq, ozbek, turkmen, qirgiz cane tatar siyaqti haliqtar « untermensch» yagniy adamnan tomen maquliqtar edi.
Shoqay, 19 Jeltoqsan 1941 kuni Chenstahov tutqin lagerinde curgende, Turkistan legiyoni cobasinan bas tartip uyine ketuv ushin Natsiysttik orindardan uliqsat aldi. Pariycdegi uyine bara catqan colda, Berliynge kelgende kenet avirip 27 celtoqsan 1941 kuni Viyktoriya Krankenhavsta duniye saldi. Ol Berliynge cerlendi. Natsiysttik orindar, onin suzek avruvinan qaytis bolganin malimdedi. Biraq, zayibi Mariya cane bir sipira zerttevshiler onin Natsiystter cagininan uv berilip olgenine senuvde.
Keybir zerttevshiler, Qazaqstannin esh kures curgizbesten KO-nin ozdiginen idiravimen op onay tavelsizdikke qol cetkizgenin alga tartadi. Tipti keybirevler, qazaqtardin tavelsizdik, bostandiq degen ugimdardi bilmeytinin, sondiqtan tavelsizdik ushin kurespeytinderin alga tartuvda. Munin qate tusinik ekenin, Mustafa Shoqaydin omiri men kuresi naqti ortaga saluvda. Mine osi turgidan qaraganda, Shoqay qazaqtin tayav tariyhi ushin manizdi tulga bolip tabiladi. Shoqay ozinin sayasiy kuresi ushin tiyimdi ortani tek Frantsiyadan taba bildi. Ol munda 20 cilday omir surdi. Munin 18 cili Nocan qalasinda otti. Sondiqtan, tavelsiz Qazaqstannin tariyhinda, Frantsiyanin, asirese Nocan qalasi erekshe oringa iye.
6 Qantar 2007, Pariyc, Nogent-sur-Marne,
Mustafa Shoqaydi Eske Aluv Jiynalisinda Oqilgan Bayandama
Abdivaqap Qara (Abdulvahap Kara)
Tariyh Gilimdarinin Doktori, Shoqaytanuvshi
posted by Abdulvahap Kara | 1:27 AM
0 Comments:
Post a Comment
<< Home