Alash Qozgalisinin Songi Tuyini Mustafa Shoqay

Qazaq halqinin tayav zaman tariyhinda erekshe oringa iye Alash qozgalisinin tariyhi kobinese Alash Orda ukimetinin tarqavimen baylanistirilip 1918 cilga deyin kelip ayaqtatiladi. Alayda bul maselege terennen unilgende, onin avqiminin odan aldeqayda aride Mustafa Shoqaydin kures tariyhimen calgasip 1940 cildarga deyin barganin koremiz.

Biraq, Mustafa Shoqaydin is-qiymildarin Alash Orada qozgalisinan bolek qolga aluv basim bolip otir. Atap ayqtanda, Alash Qozgalisi, Alash Orda ukimeti men Musafa Shoqay, Turkistan avtonomiyasi, Shoqaydin Evropa elderindegi sayasiy is-qiymildari kobinese birbirinen tavelsiz areketter retinde bagalanuvda.

Munin sebebi tusinikti. Oytkeni Alash Orda ukimeti cane onin cetekshileri turali zerttevler, Mustafa Shoqay turali zerttevlerge qaraganda kosh ilgeri bolip otir. Sonimen qatar kenestik kezende tiyim salingan Alash cetekshileri turali aqiyqattar qayta quruv – cariyaliliq kezeninde aqtandaq better retinde Shoqaydan burin qolga alina bastadi. Tipti olar 1988 cili Kompartiyanin qavlisimen aqtalgan da bolatin. Osi kezde Shoqay turali esh narse aytilmadi. Shoqay tek Qazaqstannin songi shindigi retinde, Alash qayratkerlerinin aqtaluvinan eki cil otkennen keyin gana, atap aytqanda 1990 cildin ayaq sheninen keyin avizga alina bastadi.[1] Qazaqstanda buringi Kenestik iydeologiyanin saldarinan Shoqayga senbey kumanmen qaravshilar, qatari kun sayin azayip kele catsa da, ali de barshiliq.

Sonimen birge Alash orda cetekshileri turali zerttevlerde, olarmen Shoqay arasindagi qarim-qatnastar, asirese Alash cane Turkistan avtonomiyalari qulagannan keyin onin cetekshileri Aliyhan Bokeyhanov pen Mustafa Shoqay arasindagi baylanistarga cetkilikti nazar avdarilmavda.[2] Mine osi sebepterden Shoqaydin Alash qozgalisimen birge atalmay curgen boluvi mumkin.

Kopshilikke belgili cayt Shoqay Petersburg uniyversiytetinde stuvdent kezinen bastap Alash Orda cetekshisi Bokeyhanovpen tigiz baylanista boldi. Tipti Shoqaydi sayasatqa bavligan Bokeyhanovtin ozi desek qatelespespiz. Demek Shoqay, Alash qozgalisinin ruvhi bolip esepteletin Bokeyhanovtin sayasiy shakirti. Ogan qosa Tashkende, Qoqanda Turkistan avtonomiyasinin ishinde curgennin ozinde Bokeyhanovpen baylanista bolip otirdi. Olay bolsa, Shoqay shetelderge shiqqannan keyin Alash iydeyalarin ustanbay cure ala ma? Ariyne coq. Ol zandi turde Alash maqsattarin orindap curdi. Tipti onin maqsat – muddelerin odan ari damitti desek artiq aytqandiq bola qoymas.

Bul turgida Shoqay, Alash qozgalasinin calgasi degen pikirge qosilmaytindardin minaday pikirlerdi alga tartuvi mumkin. “Shoqaydin Evropa elderinde ustangan basti eki maqsati bar edi. Birinshisi tavelsizdik, ekinshisi bir tutas Turkistan iydeyasi, yagniy Turkistan odagi. Al Alash kosemderi bolsa bastapqida avtonomiya pikirin caqtadi cane asirese Bokeyhanov ozge Turkistan haliqtarimen, ozbektermen odaqtasuvga qarsi boldi. Onin ornina Sibir ukimetimen odaqtasuvdi caqtadi. Munday arada ulken pikir ayirmashiligi bolgan eki areketti qalaysha birbirinin calgasi dep aytamiz?” degen suraqtin boluvi abden iqtiymal.

Duris, Bokeyhanovtin kezinde, atap aytqanda, “Qazaq” gazetine 1917 cili qazan ayinda cazgan bir maqalasinda bilay dep atap otedi: “Biz Turkistanmen dindes, tuvisqanbiz. Avtonomiya boluv - oz aldi memleket boluv. Memleket bolip is atqaruv onay emes. Bizdin qazaq is atqaratin azamatqa cutap otirgan bolsa, bizdin calpi qazaq qarangi bolsa, Turkistan halqinin qarangiligi ham sheber adaminin coqtigi bizden on ese artiq. Qazaq Turkistanmen bir avtonomiya bolsa, avtonomiya arbasina tuye men esekti par cekken boladi. Bul arbaga minip biz qayda baramiz.” [3]

Bokeyhanovti Turkistan aymaginda eskishildik pen diniy fanatiyzmnin basim boluvi cane haliqtin dumshe moldalardin shilavinda curuvi de oylandiratin.[4] Osi sebepti onin oyinsha, Turkistan okimeti men Alashorda Okimetinin birlesuvi eki soqirdin qol ustasip colga shiguvi degen soz edi.[5] Bokeyhanov, sonday-aq, Turkistan men Alashorda okimetteri birlese qalgan cagdayda, biyliktin eskishil kushterdin qolina otuvinen seskenetin.[6] Oytkeni, Tashkenke barip, cumistarina qatisa almasa da, Turkistan Komiytetinin bir mushesi retinde Tashkenttegi eskishilderdin Shoqay cetekshiliginde sayasiy uyim, Ulttiq Ortaliqtin sayasiy is-qiymildarina kedergi keltiruvge deyin bargan, asire diniy fanatiyzmderi turali qulagdar edi. Qazan ayinda Semeyde soylegen sozinde Bokeyhanov eskishilderdin diniy fanatiyzmderin tilge tiyek etip, olardin Tashkent qalaliq basqarma macilisinde oba avruvinin Allanin isi ekendigin aytip, ogan qarsi sharalar qoldanuvdi kuna sanap, qarsi shiqqandiqtarin aytti.[7] Sondiqtan, Bokeyhanov, Duvlatovtin Kenes davirinde OGPUV-ge bergen cavabinda da aytqaninday, Turkistanda eskishilderdin diniy fanatiyzmi sayasiy cumistardi oydagiday curgizuvge kedergi boladi degen pikirde edi.[8]

Alayda, Turkistan ukimetinin cumistari, Alashorda cetekshilerinin ozbek cane qazaq haliqtarinin sayasiy intimaqtasuvinin aldinda turgan en manizdi kedergi retinde bagalagan eskishilderdin sayasiy salani baqilaytindiqtari cayindagi alandavshiliqtin orinsiz ekenin korsetip berdi. Omirshen maselelerde haliqtin sanali qiymil casap, eskishilderge qarsi canashil qayratkerlerdi qoldaytini bayqaldi. Sonimen, Turkistan ukimeti toliqtay canashildardin qolinda boldi. Tipti, ukimetti basinda qazaq boluvlarina qaramastan, aldimen M. Tinishbayev cane keyinnen Shoqay sindi bilimdi sayasatkerler basqardi. Munin ozi Turkistanda kopshilikti quragan asire dinshilderdin ukimette aserli bola almaytindarin korsetip berdi.

Bokeyhanovtin Turkistandiqtarmen odaqtasuvga qarsi qatan kozqarastarinin cumsargani Sirdariya qazaqtarinin quriltayinda belgili bola bastadi. Ozderinizge belgili, Sirdariya qazaqtarinin Turkistannan bolinip, Qazaq okimetine qosiluv turali bir sheshim qabildavi ushin shaqirilgan sol quriltay, ciynaluv maqsatina qarama-qayshi bir sheshim qabildap, Qazaq okimeti men Turkistan okimeti arasinda intimaqtastiqtin algashqi qadamina turtki boldi. Quriltaydin qararlarinan birinde “Alashorda oz aldina avtonomiya cariyalap bolip Turkistan avtonomiyasimen odaq bolsa, Sirdariya qazaq-qirgizdari Turkistan avtonomiyasinan shigip, Alash avtonomiyasina kiruvge sheshim qabildaydi.” dep atap otildi. [9]

Qazaq avtonomiyasinin cariyalanuvinan keyin Turkistan ukimetimen biriguvdin tilge tiyek etiluvi bizge osi odaqtin kun tartibine engenin korsetedi.

Biraq, qantar ayinda payda bolgan oqiygalar, bul maselenin okimetaraliq kezdesuvlerde talqilanip odan ari damitiluvina mumkindik bermedi. 18 qantar kuni bol’sheviyk kushterinin Orinbordi basip aluvimen birge Bokeyhanov basshiligindagi Alashorda okimeti tarap ketti.[10] Aydin soninda Turkistan okimeti de bol’sheviykter tarapinan bir colata tarqatildi. Sonimen, bol’sheviykter Alashorda men Turkistan okimetteri arasinda bastalgali turgan intimaqtastiqtin iske asuvina mumkindik bermedi.

Alayda bul cagday, Alash kosemderi men Turkistan Avtonomiyasi cetekshilerinin birbirimen tize qosa cumis istevlerine kedergilik keltire almadi. Turkistan Ukimetinin qulatiluvinan keyin qiyin qistav kunderdi basinan keshirgen Mustafa Shoqay Qoqannan Tashkenge, ol aradan Orinborga otip Alash Orda cetekshilerimen bas qosti.

Olar ulttiq arekettin budan keyingi bagitin belgilev ushin 1918 cildin 30 tamizi men 7 qirkuyek kunderi arasinda Orinbor cane Samara qalalarinda tizbekti birqatar ciynalistar otkizildi. Bul ciynalistarga Shoqaydan basqa Alash kosemderinen A. Bokeyhanov, A. Baytursinov, M. Duvlat cane M. Tinishbayev qatisti. Sonimen qatar, Qoqan Okimeti mushelerinen UVbeyduvllah Hoca men Bashqirt ukimet bastigi Zakiy Valiydiy de osi ciynalistarga qatisuvshilardin arasinda boldi. Sonimen, Alashorda, Turkistan cane Bashqurt Okimetterinin okiletti qayratkerlerinin basi osi ciynalistarda qosildi. Jiynalistardin qoritindisinda bul ush okimettin “Ontustik-Shigis avtonomiyaliq Musilman Olkeleri Odagi”[11] degen atpen bir federatsiya boluv sonday-aq qazaq cane bashqurt askerlerin bir armiyaga toptastiruv turali sheshim qabildandi. UValiydiy ciynalistarda federatsiya cosparinin can-caqti talqilanganin aytadi. Atalgan federatsiya cospari shamamen qazirgi Bashqurtstan, Qazaqstan, Qirgizstan, Ozbekstan cane Turkimenstandi qamtiytin 4.010.139 sharshi kiylometrlik bir kenistikti cane 1917 cilgi esep boyinsha uzin sani 15.673.680 adam cane munin 82 payizin musilmandar quraytin haliqti qamtidi.[12]

Sonimen, 5 qantar kuni Turkistan qalasinda Sirdariya qazaqtari quriltayinda algashqi qadami basilgan Alashorda men Turkistan avtonomiyalarinin odagin quruv colindagi cumistar segiz ayliq uzilisten keyin Orinborda Bashqurt okimetin de qosip alip, ken turde calgastirildi. Oytkeni, endi ayday aniq bop ortaga shigip otirgan bir shindiq bar edi. Ol bol’sheviykterdin Reseydin turki tildes haliqtarina ozin-ozi basqaruv quqin eshqashan bermeytindigi edi. Muni tek bilektin kushi nayzanin ushimen bol’sheviyktermen sogisa otirip aluv gana mumkin edi. Al, bul ushin bolsa, kush biriktiruv qacet edi. Munin coli Orta Aziyanin turki tildes haliqtarinin bir federatsiya tonireginde odaqtasuvi edi.

1918 cildin qirkuyek ayinda Alashorda, Turkistan cane Bashqurt okimetteri basshilarinin ciynalisinda belgilengen osi strategiya keyinnen Shoqaydin Evropada bol’sheviykterge qarsi curgizetin iydeyaliq kuresinin negizin quradi.

Osi federatsiya turali qiziq bir kezdesuvdi orayi kelgende atap otken con. Ol kezdesuv Shoqay, Bokeyhanov, UValiydiy cane Tinishbayev turik ultshildiginin iydeyaliq negizderin saluvshi Yuvsuvf Akshora arasinda 1918 cili UVfa qalasinda bolgan edi. Ol kezde Akshora Turkiyanin Qizilay uyimi atinan I duniyecuzilik sogista oristarga tutqinga tusken turik askerleri men ofiytserlerinin Turkiyaga qaytariluvi[13] maselesine baylanisti Reseyde resmiy saparda curgen edi. Akshora UVfadagi eski dosi Muptiy Galiymcan Baruvdiydin qonagi retinde Resey Musilmandarinin Din Isteri Basqarmasi bolip sanalatin Musilman Ruvhaniy Macilisinin giymaratinda turip catqan edi. Sol giymaratqa bargan delegatsiya Ontustik-Shigis avtonomiyaliq Musilman Olkeler Odagi turali ogan malimet berdi. Sonimen qatar frantsuvz tilin biletindigine baylanisti onan bolashaq federatsiyaliq musilman ulttiq okimetinin Sirtqi Ister miyniystri qizmetin qabildavin otindi.

Biraq, 1918 cili 12 qirkuyek kuni otken osi kezdesuvde, Akshora ozine aytilgan federatsiya pikirine man bermedi.[14] Turkiya azamati boluvina baylanisti Resey ishindegi qanday da bir sayasiy qozgalisqa belsene aralasuvinin mumkin emestigin alga tartip, ozine usinilgan qizmetten bas tartti.[15] Sonimen qatar Akshora odaq atin “Shigis Turikterinin Federatsiyasi” dep atavdin durisiraq bolatindigina korsetti. Bokeyhanov oristardin bul odaqqa boylari uyrengenge deyin, ogan panturkiyzm tanbasi basiluvina sebep bolatin atavlardan boydi avlaq ustavdin qacet ekenin, biraq uvaqit ote kele ol attin da qabildanatindigin aytti.[16] Sonimen, Shoqay men serikterinin UVfadagi Turkistan Federatsiyasi turali pikirlerine qoldav izdev cumistari tabissiz ayaqtaldi.

Turkistan Odagi pikiri Alash kosemderinin haliqaraliq cagdaydi korip bayqagannan keyin geostrategiyaliq cagdayga baylanisti utimdi pikiri. Ol keyin Shoqaydin kuresinin beldi pikirlerinen birine aynaldi. Bul shinayi qacettilikten tuvindamagan cagdayda arada 80 cilday uvaqit otkennen keyin tavelsiz Qazaqstan preziydenti Nursultan Nazarbayev oni Ortaliq Aziya Odagi retinde qayta cangirtpas edi. Onin tek Qazaqstan ushin gana emes, aymaqtagi ozge elder ushin de qanday qacet ekenin Elbasi Nazarbayev 2005 cili aqpan ayindagi coldavinda naqti turde ortaga salgan edi.
Alash qozgalisi qay cildardi qamtiydi? Eger bul suraqqa Mustafa Shoqaydi qospay cavap qaytarar bolsaq, ol 1913-1918 cildardi qamtiydi. Onin “Qazaq” gazetimen tigiz baylanisti ekenin aytsaq qate bolmas. Oytkeni Alash kosemderi sol curnal manayinda 1913 cili ciynalip haliqtin basin qosti. Keyin bul bas qosuv Alash Partiyasi men Alash Orda ukimetine duniyege keltirdi. Al Bol’sheviykterdin qisimi men 1918 cili partiya, ukimet cane gazet tarqap ketedi. Demek Alash Qozgalisi Shoqaydi qospay aytsaq bes cildiq bir merzimdi gana qamtiydi.

Biz Alash qozgalisinin 1913-1918 cildari arasin gana qamtiydi degen pikirmen kelispeymiz. Bizdin oyimizsha ol qozgalis Qazaqstanda Alash partiyasi, ukimeti cane baspasoz organi Qazaq gazeti tunshiqtirilgannan keyin, Shoqaydin qayratkerleginde shetelderde, atap aytqanda Evropada Yash Turkistanmen calgasti. Mine sondiqtan biz onin merzimin 1913-1939 dep aytamiz. Demek ol 5 cildiq qozgalis emes, keminde 26 cildiq qozagalis.

Biz bul cerde qozgalistin merzimin Shoqay qaytis bolgan 1941 cilga deyin aparuvdin da duris emestigin ayta ketpekpiz. Oytkeni Shoqay 1939 cili Giytler II. Duniyecuzilik sogis otin tutatip ketken kezde, Shoqay da ozinin sayasiy is-qiymildarin calgastiruvdan qaladi da Yash Turkistan toqtaydi. Ozi 1941 cili mamir ayinda nemisterge tutqin tusip ceti aydan son duniye saladi.
Bul cerde atap oterlik cayt Alash qozgalisinin bastapqi baspasoz organi “Qazaq” gazeti bolsa, ol omirin toqtatqannan keyingi ekinshi baspasoz organi “Yash Turkistan” dep atap korsetken duris. Ol ozderinizge belgili 1929-1939 cildari arasinda 10 cil, 117 sani cariyalandi.[17]

Endi bul cerde Istambulda 1927 – 1931 cildari arasinda cariq korgen “Yeni Turkistan” curnali qayda? degen suraq tuvuvi mumkin. Bul da orindi suraq. Bul curnaldin bagiti, Yash Turkistanga uqsaydi. Sondiqtan osi ordayda oni atavga boladi. Biraq ol curnalda Shoqaydin maqalalari basilip shigip turganmen Shoqaydin ondagi roli shektevli boldi. Onda negizinen Zakiy UValiydiy basim boldi. Shoqaydin sol curnal shigip turgannin ozinde 1929 cili odan bolek Yash Turkistandi shigara bastavi onin Yeni Turkistanga konilinin tolmaganin korsetse kerek.[18] Sondiqtan oni dara Alash qozgalasinin organi dep aytuv qiyin.

Endi Alash cetekshileri men Shoqay arasinda elevli kozqaras ayirmashiliqtarinan bir bolgan avtonomiya cane tavelsizdik maselesine toqtala keteyik.

Kezinde Alash cetekshilerinin avtonomiyani, Shoqaydin bolsa tavelsizdikti caqtagani duris. Biraq Shoqaydin da bastapqida avtonomiyashil bolganin eskergen con. Ol Evropada algashqi cildari oris demokrattarimen tize qosa otirip Resey Federatsiyasi quraminda avtonomiyaliq ulttiq sayasiy qaq-quqiqtar ushin kures curgizdi. Tipti bul ushin san ret coldasi Zakiy UValiydinin ashchi sindarina da duvshar boldi. Keyingi tacriybeler avtonomiyaliq qaq-quqiqtarmen el muddesinin kosegesinin kogermeytinin bayqatti da, Shoqay 1927 cildan bastap tavelsizdik iydeyasin tuv etip kotere bastadi. Demek ki, Shoqaydin tavelsizdik iydeyasi, Alash Orda cetekshilerinin avtonomiya pikirinen alshaqtigi emes, qayta onin bastan otken tacriybeler negizinde damitqani bolip otir.

Sonimen qorita aytar bolsaq, Mustafa Shoqayga Alash qozgalisinin songi cetekshisi dep aytuvga boladi. Ol ozinin sayasiy ustazdari, Alash qozgalisinin quriltayshi cetekshileri Bol’sheviykterdin qisimina tap bolip turmelerge qamalip keyin atilip ketken cagdayda, Alash tuvin shetelderde koterdi.

Sonimen qatar Turkistan avtonomiyasina da Alash qozgalasinin bir tarmagi dep qarav kerek. Oytkeni Tashken cane Qoqandagi sayasiy is-qiymildarga Shoqay ozinin ceke iyniytsiyatiyvasimen emes, qayta Bokeyhanovtardin nusqavi boyinsha aralasip at salisti. Oytkeni ol kezde qazaqtar Turkistan dep atalgan akimshilik aymaqtagi oblistarda qazaqtardin cariminan astami omir suretin. Demek, bul qazaqtardin qaq-quqigin qorgav da ariyne Alash murati. Sonimen qatar Alash qozgalasinin mushelerinin bul sayasiy qurilimda, yagniy Turkistan avtonomiyaliq ukimetinde basti rol atqargandigin da eskergenimiz con. Onin birinshi preziydenti Muhametcan Tinishbayev, keyin onin ornina saylangan ekinshi cane songi preziydenti Mustafa Shoqay bolgan. Ekevi de belgil Alash qayratkerleri. Mine osinday cagdayda Turkistan avtonomiyasin qalaysha Alash Qozgalisinan tavelsiz, bolek areket dep ayta alamiz?

Balkim oni Alash Orda ukimetinen tavelsiz sayasiy qurilim dep bagalavimiz mumkin. Olay bolsa, Alash Qozgalisinin avqimi Alash Orda ukimetinen aldeqayda ken cane avqimdi. Sonimen onin bir mezgilde eki sayasiy qurilimi bar dep ayta alamiz. Atap aytqanda birevi Alash Orda ukimeti bolsa, ekinshisi Turkistan ukimeti. Maselege osilaysha qaravdan utilatin cerimiz coq, qayta utarimiz kop. Bul cagday qazaq sayasiy oy cane fiylosofiya tariyhinin avqimin keneytip terendete tusedi. Mustafa Shoqaysiz, Turkistan Avtonomiyasinsiz, Yash Turkistansinsiz, Alash qozgalisinin tariyhi carti kesh bolip qalari sozsiz. Onday cagdayda, onin mani toliq ashilmay qaladi. Sondiqtan Mustafa Shoqaydin is-qiymildarina Alash qozgalisinin zandi calgasi, tipti songi tuyini, evolyuvtsiyasi dep qaragan con.

---------------

Siltemeler:

Bul bayandama, 2008 jılı 12-13 qarasha kunderi Astanada otken "Alem qazaqtarinin ruvhaniy suhpattasuvı: til, madeniyet jane Alash murasi" atti qaliqaraliq konferentsiyada oqildi.

[1] Shoqaydin Qazaqstanda “haliq cavinan” haliq batirina koteriluv protsesi ushin qaraniz. Qara A. Mustafa Shoqay Omiri Kuresi Shigarmashiligi. Almati, 2004, 220 – 255- bet.
[2] Biz bul baylanistardi ozimizdin Mustafa Shoqay omiri, kuresi, shigarmashiligi atti enbegimizde “Qoqan cane Alashorda ukimetteri arasindagi baylanistar” atti arnavli taravda can caqti toqtalgan bolatinbiz. Sonda, 85 – 94- bet.
[3] Qoygeldiyev M. “Alash qozgalisi”. Almati, “Sanat”, 1995, 339-340 bet.
[4] Hayiyt B. “Turkistan Rusya ve Chin Arasinda”. Istambul, 1975, 254-bet.
[5] Qoygeldiyev M. “Alash qozgalisi”. Almati, “Sanat”, 1995, 340-bet.
[6] Sonda, 263- b.
[7] Nurpeyisov K. “Alash ham Alashorda”. Almati, “Atatek”, 1995, 151-bet.
[8] Qoygeldiyev M. “Alash qozgalisi”. Almati, “Sanat”, 1995, 340-bet.
[9] Qoygeldiyev M. “Alash qozgalisi”. Almati, “Sanat”, 1995, 347-348-bet; Sari arqa, 1918, No 31
[10] Alashorda okimeti mushelerinin bir boligi Semeyge otip, Alashordanin shigis boligin qurdi. Endi bir boligi bolsa, Oral oblisindagi Jimpiyti qalasina ornalasip, Alashordanin batis bolimin qurdi. Bul turali kobirek malimet ushin qaraniz: Nurpeyisov K. “Alash ham Alashorda”. Almati, “Atatek”, 1995, 159-160-bet.
[11] Bul odaqtin atin UValiydiy arturli beredi: Ontustik-Shigis Musilman Olkeleri Federatsiyasi, Shigis Resey Musilmandar Federatsiyasi, Shigis Resey avtonomiyaliq Musilman Olkeleri Odagi cane Turkistan Federatsiyasi. Bul turali qaraniz: Togan Z. UV. “Turkili ve Turkistan’in Yakin Tarihi”. Istambul, 1975, 370-371-bet.
[12] Sonda, 370-bet. Togan bul federatsiya cosparinan bir kartani gana shetelge alip shigadi. Bul karta ushin qaraniz: Sonda, 371-bet.
[13] Reseydegi tutqin turik askerleri men ofiytserlerinin qaytariluvi maselesi coninde kobirek malimet ushin qaraniz: Guven E. “I. Dunya Savashinda Rusyadaki Turk Esirleri ve Rusya Turkleri”. Jariyalanbagan masterliyk diyssertatsiya. Marmara Vniyversiyteti Turkiyat Iynstiytuvti, Istambul, 1996; Qaraqartal O. Dunya Savashi Sonunda Sibirya’daki Esir Turk Askerleri Sorunu ve Turk Dunyasi Gazetesi. “Sibirya Arashtirmalari” Dayindagan. Amiyne Gursoy-Naskaliy. Istambul, 1997, 317-322-bet.
[14] Shoqay M. Yuvsuf Akchura. “Yash Turkistan”. Kokek 1935, No 65, 11-bet.
[15] Togan Z. UV. “Hatiralar Turkistan ve Diger Musluman Dogu Turklerinin Milli Varlik ve Kultur Mucadeleleri”. Istambul, 1969, 230-231-bet; Togan Z. UV. “Turkili ve Turkistan’in Yakin Tarihi”. Istambul, 1975, 370-bet; Shoqay M. Yuvsuf Akchura. “Yash Turkistan”. Kokek 1935, No 65, 11-bet.
[16] Togan Z. UV. “Hatiralar Turkistan ve Diger Musluman Dogu Turklerinin Milli Varlik ve Kultur Mucadeleleri”. Istambul, 1969, 231-bet.
[17] Yash Turkistan turali kobirek malimet ushin qaraniz: Qara A. Mustafa Shoqay Omiri Kuresi Shigarmashiligi. Almati, 2004, 263-273- bet.
[18] Yeni Turkistan curnali ushin kobirek malimet ushin qaraniz: Sonda, 261 – 263- bet.